Obserwując ptaki jesienią, można zauważyć wyraźne zmiany w ich zachowaniu. Niektóre gatunki znikają z naszych okolic na całe miesiące, inne zostają przez całą zimę. Migracja ptaków to złożony proces, w którym uczestniczy około 40% gatunków występujących w Polsce – każdy ma swój własny harmonogram i trasę podróży.
Dlaczego ptaki odlatują na zimę
Głównym powodem migracji jest brak dostępu do pożywienia. Gdy temperatura spada, większość owadów ginie lub zapada w stan uśpienia. Nasiona roślin kończą się, a dostęp do wody staje się ograniczony przez zamarznięte zbiorniki.
Ptaki owadożerne mają największe problemy – jaskółki, muchołówki czy pokrzewki po prostu nie mają czym się żywić w polskiej zimie. Z kolei gatunki ziarnożerne często zostają, bo potrafią przystosować dietę do dostępnych źródeł pożywienia.
Temperatura sama w sobie nie jest głównym problemem. Ptaki mają doskonałą termoregulację, ale utrzymanie ciepła wymaga ogromnych ilości energii. Bez odpowiedniego pożywienia organizm zwyczajnie nie wytrzyma.
Jerzyk zwyczajny spożywa dziennie około 20 000 owadów. W zimie znalezienie nawet jednego byłoby niemożliwe.
Ptaki, które odlatują całkowicie
Niektóre gatunki opuszczają nasze tereny w 100%. Nie zobaczy się ich ani jednego osobnika przez całą zimę.
Jaskółki i jerzyki
Jaskółka dymówka i jaskółka oknówka odlatują już w sierpniu i wrześniu. Kierują się do Afryki Subsaharyjskiej, pokonując dystans nawet 10 000 kilometrów. Jerzyki odlatują jeszcze wcześniej – często już w lipcu, zaraz po wyprowadzeniu młodych.
Te ptaki są całkowicie uzależnione od latających owadów, więc nie mają wyboru. Pierwszy chłodny dzień może oznaczać brak pożywienia na kilka dni z rzędu.
Muchołówki i pokrzewki
Muchołówka żałobna i muchołówka białoszyja znikają we wrześniu. Pokrzewki – zarówno pokrzewka ogrodowa, jak i pokrzewka czarnołbista – również opuszczają Polskę do końca września.
Gatunki te żywią się drobnymi owadami, które zbierają z liści i gałęzi. Gdy drzewa tracą liście, a owady przestają być aktywne, ptaki muszą szukać pożywienia gdzie indziej.
Żurawie i bocian biały
Żurawie odlatują w charakterystycznych klinach między wrześniem a październikiem. Ich głośne trąbienie słychać z daleka, więc migrację trudno przeoczyć. Bocian biały wyrusza w podróż już w końcu sierpnia.
Oba gatunki żywią się głównie płazami, rybami i bezkręgowcami żyjącymi w wilgotnych środowiskach. Zamarznięte stawy i rzeki uniemożliwiają im zdobywanie pożywienia.
Ptaki częściowo migrujące
Znaczna grupa gatunków migruje tylko częściowo. Część populacji zostaje, część odlatuje – często w zależności od wieku, kondycji czy konkretnej lokalizacji.
Kosy i drozdy
Kos z miasta często zostaje przez zimę, bo ma dostęp do resztek jedzenia i cieplejsze warunki. Ten sam gatunek z lasu zazwyczaj odlatuje. Drozd śpiewak zachowuje się podobnie, choć większość osobników opuszcza Polskę.
Młode ptaki częściej migrują niż starsze, które znają lokalne źródła pożywienia i mają doświadczenie w przetrwaniu zimy.
Szpaki i kawki
Szpaki tworzą jesienią ogromne stada, które częściowo zostają, częściowo odlatują. Można je obserwować w miastach przez całą zimę, ale w znacznie mniejszej liczbie niż latem.
Kawki i gawrony często przemieszczają się z terenów wiejskich do miast, gdzie łatwiej znaleźć pożywienie. To nie jest klasyczna migracja, ale lokalne przemieszenia.
Łabędzie i gęsi
Łabędź niemy zostaje, jeśli ma dostęp do niezamarzających zbiorników wodnych. Łabędź krzykliwy przeważnie odlatuje. Gęsi zbożowe pojawiają się u nas jesienią jako ptaki przelotne z północy, ale nie pozostają na zimę.
- Łabędzie potrzebują otwartej wody do żerowania
- Gęsi preferują duże, otwarte przestrzenie
- Kaczki krzyżówki często zostają przy podgrzewanych zbiornikach
- Kaczki czernice przeważnie odlatują
Ptaki, które przybywają do nas na zimę
Nie wszystkie ptaki nas opuszczają. Niektóre gatunki przylatują do Polski dopiero zimą, traktując nasze tereny jako cieplejsze miejsce niż ich letnie siedliska.
Ptaki z północy
Świergotek łąkowy przylatuje z Skandynawii i północnej Rosji. Mazurek pojawia się w stadach na polach i łąkach. Dzięcioł białogrzbiety odwiedza nasze lasy, uciekając przed syberyjskimi mrozami.
Te gatunki traktują polską zimę jako łagodną w porównaniu z warunkami na północy. Temperatury -10°C to dla nich komfort w porównaniu z -40°C w Skandynawii.
Ptaki drapieżne
Myszołów włochaty i błotniak zbożowy przylatują z północy, żeby polować na nasze pola. Sowa śnieżna pojawia się sporadycznie w latach, gdy na północy brakuje gryzoni.
Drapieżniki podążają za swoimi ofiarami. Jeśli norniki masowo migrują na południe, za nimi podążają sowy i myszołowy.
W zimie 2013/2014 w Polsce zaobserwowano rekordową liczbę sów śnieżnych – ponad 200 osobników. Przyczyną był spadek populacji lemingów w Arktyce.
Kiedy ptaki odlatują i wracają
Harmonogram migracji jest dość przewidywalny, choć warunki pogodowe mogą go przesunąć o kilka tygodni.
Kalendarz jesiennych odlotów
- Lipiec – jerzyki, pierwsze jaskółki
- Sierpień – większość jaskółek, bociany
- Wrzesień – muchołówki, pokrzewki, żurawie
- Październik – drozdy, część kosów
- Listopad – ostatnie ptaki wodne
Wiosenne powroty
Ptaki wracają w odwrotnej kolejności niż odlatywały. Bociany pojawiają się w marcu, jaskółki w kwietniu, a jerzyki dopiero w maju. Muchołówki i pokrzewki wracają między kwietniem a majem.
Samce przeważnie wracają wcześniej niż samice, żeby zająć najlepsze terytoria lęgowe. Młode ptaki często wracają tydzień-dwa później niż dorosłe.
Jak obserwować migrację ptaków
Jesień to najlepszy czas na obserwowanie migracji. Ptaki lecą przeważnie w godzinach porannych i wieczornych, unikając najgorętszej części dnia.
Najlepsze miejsca obserwacji to otwarte tereny z dobrym widokiem na niebo – wzgórza, brzegi jezior, duże polany. Ptaki często wykorzystują korytarze rzeczne i unikają przekraczania dużych zbiorników wodnych.
Żurawie i gęsi lecą wysoko i są dobrze widoczne. Małe ptaki śpiewające często migrują nocą, więc rano można znaleźć je odpoczywające w parkach i ogrodach.
Warto prowadzić notatki z obserwacji – z roku na rok można zauważyć zmiany w terminach i liczebności przelotnych stad. Zmiany klimatu wpływają na harmonogram migracji, więc niektóre gatunki odlatują później niż jeszcze 20 lat temu.